αντισημιτισμός

Εχθρότητα με συναισθηματικό ή πολιτικό περιεχόμενο, που εκδηλώνεται σε διάφορες χώρες εναντίον των Εβραίων. Ο όρος α. εμφανίζεται για πρώτη φορά γύρω στα 1870, σε μια στιγμή που ψευδοεπιστημονικές θεωρίες, οι οποίες βασίζονταν στον ρατσισμό, προσέφεραν την ενίσχυσή τους σε μια αντιεβραϊκή προκατάληψη, που είχε ριζωθεί στην κοινή γνώμη, έπειτα από θρησκευτική μισαλλοδοξία αιώνων. Οι πράξεις βίας και καταπίεσης εναντίον των Εβραίων, που αναφέρονται ήδη στην Παλαιά Διαθήκη, συνεχίστηκαν και στη διάρκεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Παλαιστίνη. Το 65 μ.Χ., οι Εβραίοι, επειδή είχαν αγανακτήσει από τους υπέρογκους φόρους και γεμάτοι από θρησκευτικό ενθουσιασμό, επιχείρησαν μια εξέγερση που οδήγησε το 70 μ.Χ. στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τον Τίτο. Μια δεύτερη εξέγερση (132-135)είχε ως επακόλουθο τη διασπορά των Εβραίων σε όλο τον κόσμο οι οποίοι κατάφεραν να επιζήσουν. Οι διώξεις της Ρώμης εναντίον του λαού του Ισραήλ, που όπως φαίνεται δεν ήταν παρά μέτρα κατασταλτικά της αυτοκρατορίας για τη διατήρηση της τάξης στις πιο ανήσυχες επαρχίες, δεν θα μπορούσαν να είχαν δημιουργήσει μια τόσο διαδεδομένη και διαρκή εχθρότητα χωρίς τις κολοσσιαίες διαστάσεις που πήρε το πρόβλημα με τον θρίαμβο του χριστιανισμού· για τους χριστιανούς οι Εβραίοι δεν ήταν πια ο περιούσιος λαός, αλλά ένας λαός που είχε αρνηθεί τον Χριστό και είχε βάψει τα χέρια του με το αίμα του. Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία του κράτους, η έντονη αποστροφή εναντίον των Εβραίων κατοχυρώθηκε και νομοθετικά, όπως για παράδειγμα με τα περιοριστικά μέτρα του Ιουστινιανού και των διαδόχων του. Σοβαρές εκδηλώσεις θρησκευτικής μισαλλοδοξίας εμφανίστηκαν και στα βαρβαρικά βασίλεια της Δύσης, στην Ισπανία με τους Βησιγότθους και στη Γαλλία με τους Μεροβίγκειους. Ακριβώς αυτή την εποχή εμφανίζεται το φαινόμενο της απομόνωσης των εβραϊκών κοινοτήτων. Υπερήφανοι για τις πολιτιστικές και θρησκευτικές παραδόσεις τους, αποκλείστηκαν από την πολιτική ζωή, τις συντεχνίες, τον στρατό και την έγγειο ιδιοκτησία. Αφοσιώθηκαν στη μοναδική δραστηριότητα που τους επέτρεπαν να ασκήσουν, στο εμπόριο δηλαδή του χρήματος, την τοκογλυφία, επάγγελμα καταραμένο, πλην όμως χρήσιμο στη μεσαιωνική οικονομία και το οποίο στη λαϊκή φαντασία περιέβαλε τους Εβραίους με κάτι το ζοφερό και τρομακτικό (στους Εβραίους αποδίδονταν τότε οι επιδημίες, οι σιτοδείες, οι στρατιωτικές καταστροφές κ.ά.). Κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών, ξανάρχισαν οι διώξεις και οι ταλαιπωρίες. Οι Εβραίοι απελαύνονται από την Αγγλία το 1220 και από τη Γαλλία το 1394. Ο πάπας Ινοκέντιος Γ’ επιβάλλει το 1225 στους Εβραίους να φορούν ως σημείο αναγνώρισής τους κίτρινο δίσκο που έμελλε να γίνει το κίτρινο άστρο των χιτλερικών διωγμών. Στην Ισπανία, ο θρησκευτικός φανατισμός προκαλεί πολυάριθμες σφαγές στη Σεβίλη, στο Τολέδο και σε άλλες πόλεις όπου εκδηλώνονται οι υπερβασίες της Ιεράς Εξέτασης. Οι Εβραίοι απελαύνονται από την Ισπανία το 1492 και από την Πορτογαλία το 1497. Όταν τον 19ο αι. αρχίζουν να επικρατούν στα κράτη της Ευρώπης οι αρχές που διακήρυξε η Γαλλική επανάσταση και να αποκτούν και οι Εβραίοι ισότητα δικαιωμάτων, η παραδοσιακή αποστροφή αναζωογονείται ακριβώς εξαιτίας των επιτυχιών των Εβραίων στις καινούργιες οικονομικές δραστηριότητές τους. Οι εθνικιστές θεωρούν κίνδυνο αυτές τις εβραϊκές κοινότητες που είναι ξένες προς το εθνικό σώμα. Στη Ρωσία και την Πολωνία, όπως και στο παρελθόν, συχνές εκρήξεις λαϊκού μίσους γίνονται αιτία βιαιοπραγιών και διωγμών (πογκρόμ), τις οποίες επιτρέπουν, αν και δεν ενθαρρύνουν, οι τοπικές αρχές. Φαινόμενα α. εμφανίζονται και στην Αγγλία και στην Αμερική όπου Εβραίοι διευθύνουν πολλές τράπεζες και σημαντικές εταιρείες, καθώς και στην Αυστρία και σε βαλκανικές χώρες. Το 1895 δημιουργείται σοβαρή αναταραχή στη Γαλλία με την υπόθεση Ντρέιφους. Σε αυτόν τον οικονομικό και πολιτικό α. προστίθεται και ο δήθεν επιστημονικός α. με τη διάδοση ορισμένων θεωριών, ιδιαίτερα του Γκομπινό, που έγραψε το Περί της ανισότητας των ανθρωπίνων φυλών (Essai sur l’inegalité des races hummaines). Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο εμφανίζεται στη Γερμανία η βιαιότερη εκδήλωση α. στην ιστορία. Ο γερμανικός λαός, έχοντας πικραθεί από την ήττα και εξαντληθεί από την οικονομική κρίση που επακολούθησε, προσφέρεται ως εύκολη λεία στη ναζιστική ιδεολογία που θεωρεί τους Εβραίους υπεύθυνους για όλα τα δεινά του. Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, το 1933, εφαρμόζεται σειρά αντισημιτικών μέτρων: οι Εβραίοι αποκλείονται από την κυβέρνηση, τον στρατό και τις επίκαιρες θέσεις· αργότερα τα καταπιεστικά μέτρα εντείνονται και επεκτείνονται στην Αυστρία (1938) και στην πρώην Τσεχοσλοβακία (1939)· στην Ιταλία, η κυβέρνηση Μουσολίνι εκδίδει νόμους εναντίον των Εβραίων, οι οποίοι όμως ποτέ δεν εφαρμόστηκαν αυστηρά, γιατί δεν έγιναν αποδεκτοί από την κοινή γνώμη. Ο B’ Παγκόσμιος πόλεμος οδήγησε τους ναζί να αναλάβουν την ολοκληρωτική εξολόθρευση των Εβραίων, που την ονόμασαν τελική λύση, όχι μόνο στη Γερμανία αλλά στο σύνολο των χωρών που είχαν καταλάβει. Η νίκη των Συμμάχων έθεσε τέρμα σε αυτή τη γενοκτονία, της οποίας τα θύματα υπολογίζονται σε έξι εκατομμύρια (μέσα σε αυτά περισσότεροι από 65.000 Εβραίοι της Ελλάδας, δηλαδή 86% του συνόλου του εβραϊκού στοιχείου της χώρας). Τα στρατόπεδα του Άουσβιτς και του Νταχάου διατηρήθηκαν για να δείχνουν μέχρι πού μπορούν να οδηγήσουν οι ρατσιστικές αντιλήψεις όταν γίνουν κοσμοθεωρία. Σήμερα, παρότι γενικά βρίσκεται σε υποχώρηση, ο α. εξακολουθεί να υπάρχει σε ορισμένους κύκλους και αναζωπυρώνεται κατά περιόδους, όπως έγινε, για παράδειγμα, στην περίοδο 2001-2, με τη νέα έκρηξη του Μεσανατολικού ζητήματος. Η απαρχή της αντισημιτικής προπαγάνδας στη ναζιστική Γερμανία, με «σημάδεμα» των εβραϊκών καταστημάτων (φωτ. Igda). Μνημείο των θυμάτων του ναζιστικού αντισημιτισμού στο γκέτο της Βαρσοβίας που οδήγησε στον θάνατο περίπου έξι εκατομμύρια Εβραίους, μεταξύ των ετών 1939-45 (φωτ. Igda).

* * *

ο

σύνολο συναισθημάτων και ενεργειών εχθρικών προς τους Εβραίους.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αντισημίτης. Η λ. μαρτυρείται από το 1887 στην εφημερίδα Αιών (πρβλ. αγγλ. antisemitism

γαλλ. antisemitisme

γερμ. Antisemitismus)].